برای بررسی عملکرد و دیدگاه های حضرت امام خمینی(س) در زمینه سیاست خارجی، پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران با دکتر سید محمد صدر معاون عربی – آفریقایی وزیر خارجه دولت اصلاحات به گفت وگو نشسته است. دکتر سید محمدصدر علاوه بر آن که از خاندان بزرگ صدر است یکی از دیپلمات های باسابقه جمهوری اسلامی محسوب می شود. در طی این مصاحبه وی به چگونگی حضورش در وزارت خارجه اشاره می کند و بر اساس تجربه هایی که خود از نزدیک شاهد آنها بوده به تشریح مولفه ها و سیاست های کلی جمهوری اسلامی در سیاست خارجی می پردازد.
به نظرمی رسد برای ارزیابی بهتر دیدگاه های حضرت امام در سیاست خارجی بهتر باشد که به دوران پیش از انقلاب و مبارزات ایشان اشاره داشته باشیم. جایگاه مسایل سیاست خارجی در این دوره از حیات سیاسی حضرت امام چیست؟
دربحث سیاست خارجی مهمترین مشکلی که رژیم شاه داشت بحث وابستگی بود. تحت سلطه و وابستگی به این معناست که سیاست خارجی درجهت منافع مردم و کشور و در جهت تامین منافع ملی نیست. یعنی حکومت یک حکومت وابسته است و پایگاه خودش را داخل نمی بیند و طبیعی است استراتژی هایش در جهت تامین منافع دولت خارجی است چون فکر می کند توسط آن ها سرکار آمده و ادامه حکومتش هم به واسطه حمایت های همان دولت خارجی است. این بحث خیلی جدی است، یعنی نه تنها بعد اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دارد حتی به لحاظ روانشناختی مهم است، رضا شاه هم اینگونه بود اما در مورد محمدرضا موضوع جدی تر بود، اینها چون می دانستند توسط انگلیس بر سر کار آمده اند قدرت آنها را در حفظ ونگهداری خودشان بیشتر از آنچه بود می دیدند، یعنی احساس می کردند که به محض اینکه توجه آنها برداشته شود ساقط می شوند و به این دلیل بود که رژیم پایگاه داخلی نداشت و هر موقع حرکتی علیه شاه می شد فکر می کرد دست عوامل خارجی در آن دخیل است. در مورد خود انقلاب اسلامی هم مثلاً شاه کنفرانس گوادالوپ را به عنوان پایان حمایت آمریکا وغرب از خودش می گرفت و از آن طرف هم فکر می کرد که امریکا و غرب با امام ساخت وپاخت کرده اند. این توهم توطئه آنقدر زیاد بود که شاه و رژیم، خودشان را سایه غرب و آمریکا می دانستند که اگرآنها نباشند این ها هم که سایه اند نیستند. به این خاطر کوچکترین حرکت ها، نه تنها استراتژی کلان بلکه تاکتیک ها کاملاً در جهت تامین منافع امریکا و غرب بود و من تقریبا به این نتیجه رسیدم در مرحله ای که آمریکا می خواهد شاه را به حمایت و همکاری وهمنوایی با اسراییل توصیه کند شاید شاه خیلی دوست نداشت با اسراییل رابطه داشته باشد. می دانید که شاه علی رغم اینکه از متحدین درجه یک اسراییل بود اما رابطه علنی همراه با تبلیغات نداشت. او تشخیص می داد که رابطه با اسراییل چه در داخل و چه در جهان اسلام برایش منفی است اما چرا نفت اسراییل را تامین کرد و ارتباط داشت و در جهت مخالفت با اعراب به ویژه بعد از جنگ هایی که رخ داد حرکت کرد؟ علت آن خواست امریکا بود. آمریکا می گفت اگر می خواهی از حمایت ما برخوردار باشی باید با اسراییل رابطه برقرار کنی و امنیت اسراییل برای من مهم است و قدرتی مثل ایران باید از آن حمایت کند. پس میزان وابستگی آنقدر بود و شاه آنقدر خود را نسبت به آنان وابسته می دید که حتی علی رغم اینکه می فهمید ارتباط با اسراییل به نفع اش نیست اما انجام می داد. شاه آنقدراز اسراییل حمایت کرد که برخی از کشورهای عربی به ایران می گفتند اسراییل بزرگ. اسراییل کوچک سرزمین اسراییل است چون کوچکتر است و ایران چون بزرگتر است اسراییل بزرگ بود. واقعاً بزرگترین متحد منطقه ای اسراییل شاه بود حالا بحث نفت و اقتصاد وابسته بماند تمام اینها به این دلیل بود که شاه فکر می کرد برای اینکه بماند باید تمام نسخه های پیچیده شده از لندن و در یک مقطعی از واشنگتن را اجرا کند؛ این یعنی دولت زیر سلطه، دولتی که استراتژی هایش خارج از مرزهایش تدوین می شود. امام در سیاست خارجی همین را هدف قرار می دهد. بر همین اساس اعتراض به بحث وابستگی شاه و رژیم به غرب و انگلیس وعدم توجه به منافع ملی و پیشرفت و توسعه کشور و بر باد دادن منابع زیر زمینی و استبداد داخلی و تخریب فرهنگ ملی و دینی ایران توسط حاکمیت فرهنگ غربی ترسیم کلی سیاست خارجی امام قبل ازانقلاب است.
در شرف پیروزی انقلاب روند تحولات در تثبیت انقلاب و آغاز ارتباطات خارجی به چه شکلی بود؟
مقطعی که دکتر یزدی، قطب زاده و بنی صدر وزیر خارجه شدند یک سال و نیم طول کشید. بعد از تثبیت جمهوری اسلامی در دوران نخست وزیری شهید رجایی من کارم را با ایشان در وزارت خارجه شروع کردم. وقتی بنی صدر رئیس جمهور و شهید رجایی نخست وزیر بود، در کابینه رجایی برای معرفی وزرای خارجه، اقتصاد و دارایی و بازرگانی با هم به توافق نرسیدند که بعد وازرت بازرگانی را به توافق رسیدند ولی دوتای دیگر نه. مجلس مسئولیت این دو وزارتخانه را به نخست وزیر داد. در حالی که آقای رجایی نخست وزیر بود سرپرست وزارت خارجه و وزارت اقتصاد و دارایی هم شد. من درنخست وزیری بودم و آقای رجایی از من خواستند که با هم به وزارت خارجه برویم و به قول ایشان وزارت خارجه را درست کنیم.به من هم گفتند که با هم می رویم آنجا را درست می کنیم شما شش ماه آنجا باشید،دوباره پیش خودم در نخست وزیری بر می گردید که بعد ایشان شهید شدند و من در وزارت خارجه ماندگار شدم. بنابراین مقطعی که من وارد وزارت خارجه شدم پانزده خرداد سال 60 بود.در به رسمیت شناختن انقلاب تا آنجایی که من در ذهنم است ظاهرا پاکستان اولین کشور است و بعد سایر کشورها در عرض چند روز این کار را کردند و خیلی تقدم وتاخر روشنی نداشت و همه به رسیمت شناختند و مساله ای نبود. اسراییل که تکلیف اش روشن بود و تنها جایی که امام حساسیت داشت امریکا بود. جالب این که امام نسبت به امریکا به دلیل عملکردهای توسعه طلبانه و سلطه جویانه اش درایران حساسیت داشت اما رابطه با امریکا قطع نشد و اینجا سفارتخانه داشت و دیپلمات هایش فعال بودند و علی رغم حملات تبلیغاتی امام به امریکا این روابط قطع نشد و سفارتخانه ها بسته نشدند و این قضیه ادامه داشت تا زمانی که شاه به آمریکا رفت. شاه که فرار کرد ابتدا به مصر و پاناما و پس از مدتی به امریکا رفت و دراین زمان تحلیلی بود که امریکایی ها در حال توطئه اند که مثل کودتای 28 مرداد شاه را برگردانند و در همین فضا بود که دانشجویان مسلمان پیرو خط امام سفارت امریکا را گرفتند. پس رابطه با همه کشورها در دستور کار بود، منتها نظراتی بود که مثلاًُُُ ما چون کشور مسلمانیم باید با کشورهای مسلمان و کشورهای عربی بیشتر رابطه داشته باشیم و حساسیتی هم نسبت به روابطه با کشورهای اروپایی وجود نداشت فقط امریکا بود که آن هم حتی وقتی سفارتخانه آمریکا را گرفتیم ایران و امام روابط را قطع نکردند و آنها بودند که قطع رابطه کردند. در عرصه بین المللی این پرسش مطرح بود که بعد از انقلاب، ایران به بلوک شرق خواهد پیوست یا بلوک غرب و متحدین اش چه کسانی خواهند بود؟ یکی ازمسایل مهم تنظیم رابطه بین شرق و غرب بود. یکی از شعارهای انقلاب ما نه شرقی نه غربی بود و اینکه این راچگونه باید تنظیم کرد. همین اندازه ای که امام نسبت به آمریکا حساسیت داشت گروه نهضت آزادی و مرحوم مهندس بازرگان به شوروی داشتند و حتی فکر می کنم که این جمله مرحوم بازرگان بود که اگر امریکا شیطان بزرگ است، شوروی شیطان اکبر است. بالاخره در ایران انقلاب شده بود ومثل بقیه انقلاب های دنیا که کمونیستی بود و معمولا ازجانب شوروی و چین حمایت می شدند نبود و به معنای واقعی یک انقلاب مستقل بود و این استقلال را می بایست نشان می داد. آنهایی که خیلی ضد شوروی بودند این برداشت را داشتند که برای نشان دادن استقلال باید عین همان برخوردی که با امریکا می شود باید با شوروی هم بشود. این نظر به چند دلیل از نظر سیاست خارجی پذیرفته شده نبود. اول اینکه شوروی همسایه ایران بود و این خودش ملزوماتی دارد. دوم اینکه درست است که شوروی سلطه گر بود اما سابقه تاریخی اش در ایران مثل سابقه امریکا نبود. پس در دیپلماسی تعریف نمی شد که مثلا رابطه ایران و امریکا وقتی قطع شد باید با شوروی قطع رابطه کرد و دیپلمات ها این را در جهت منافع ایران نمی دانستند. بعداز مدتی هم جنگ شروع شد، قبل از شروع جنگ شوروی یکی از حامیان تسلیحاتی صدام بود یعنی عراق یکی از مناطق نفوذی شوروی در خلیج فارس بود. شوروی تقریباً غیر از عراق هیچ پایگاه نفوذی در خیلج فارس نداشت و همه پایگاه امریکا بودند. پس وقتی جنگ شروع شد به گونه ای باید عمل می شد که تا جایی که ممکن است حمایت های شوروی از عراق برداشته شود. ایران به واسطه موضوع اشغال افغانستان به اندازه کافی سیاست های ضد شوروی داشت. به همین دلیل شعار مرگ بر آمریکا و مرگ بر شوروی باهم گفته می شد و یکی از مشکلات ما هم در وزارتخانه این بود که در هر مراسم وهر برنامه ای که بود سفیر شوروی بعدش می آمد و اعتراض می کرد که ما که حامی شماییم و چرا هر جا که مرگ بر آمریکا می گویید مرگ بر شوروی هم می گویید. اما واقعاً هم ما نسبت به این قضیه حساس بودیم. خود امام هم نسبت به قضیه افغانستان حساس بودند.من مدیر کل امور اروپا-آمریکا بودم و شوروی هم در حوزه من بود. من برای اولین بار در جمهوری اسلامی به شوروی رفتم و برای اولین بار به عنوان یک دیپلمات ایرانی با آندره گرمیکو ملاقات کرد. او مهم ترین وزیر خارجه شوروی بود و آن زمانی که من با او ملاقات کردم 26-25 سال بود که وزیر خارجه اتحاد جماهیر شوروی بود که نصف دنیا را اداره می کرد. آنجا ما از کمک های آنها به صدام و حمایت های تسلیحاتی شان گله کردیم و او رسماً به من گفت که "انقلاب شما که پیروز شد ما تا جایی که می توانستیم حمایت کردیم.ما قبل از شما و در زمان شاه تامین کننده تسلیحاتی عراق بودیم و ارتش عراق وابسته به شرق بود اما روزی که عراق حمله نظامی را به شما شروع کرد ما با آن مخالف بودیم و به صدام گفتیم که نکند، گوش نداد و به همین دلیل ما کل فروش و کمک های تسلیحاتی را از شروع جنگ علیه شما به عراق قطع کردیم. تا یک سال بعد از جنگ هم ادامه دادیم و هیچ کالای نظامی جدیدی به عراق ندادیم اما بعد از یک سال دیدیم که شما نحوه برخوردتان با مثل برخورد با امریکاست و برای ما که از شما حمایت کردیم هیچ امتیازی قایل نیستید و به همین علت پس از یک سال شروع کردیم."اواین مطالب را به همین صراحت گفت و اصلاً دیپلماتیک هم حرف نزد. می خواهم بگویم درست است که ما رابطه مان را با شوروی قطع نکردیم اما سیاست هایش را در منطقه ومخصوصاً در افغانستان خیلی به چالش می کشیدیم و برخورد می کردیم و آنهاهم می دانستند که حمایت های ایران خیلی برایشان سنگین است واین حمایت ها فقط سیاسی نبود، نظامی، تبلیغاتی و اقتصادی بود در واقع حمایت ها در قضیه افغانستان همه جانبه بود. امام به هیچ وجه حاضر نشد منافع یک کشور مسلمان را برای رابطه خودش با شوروی نادیده بگیرد. ضمن اینکه رابطه قطع نشد اما با سیاست های تجاوز کارانه شوروی در منطقه به شدت مخالفت می شد.
با آغاز جنگ چه الزاماتی به سیاست خارجی ما تحمیل شد؟
تمام سیاست خارجی تحت تاثیر جنگ بود.علی رغم اینکه صدام به لحاظ جناح بندی های سیاسی کمونیست نبود اما جزو بلوک شوروی و شرق بود و تامین کننده سلاح عراق هم شوروی و کشورهای اروپای شرقی بودند، در آخر جنگ فرانسه و آلمان هم وارد شدند. یکی از مشکلات جدی ما در سیاست خارجی این بود که هم غرب و هم شرق و متاسفانه حتی بعضا کشورهای غیرمتعهد از صدام حمایت می کردند. وضعیت سیاست خارجی خیلی سختی داشتیم. مخصوصاً اوایل جنگ که صدام چهار پنج استان ما را اشغال کرده بود به خاطر اینکه اکثر سفرا تحلیل شان این بود که ما ساقط می شویم. چه بسا واقعاً به لحاظ مادی هم تعبیر غلطی نبود. من بعد از جنگ که به مرکز تحقیقات استراتژیک رفتم، آنجا با یک محقق انگلیسی ملاقات کردم، بحث جنگ که شد و من از جنگ گفتم صحبت های مرا قطع کرد و گفت آقای صدر من یک محقق ام و به عنوان یک محقق می گویم که شما با عراق نمی جنگیدید. من با سند و مدرک به شما می گویم که شما با سی و چهار کشور می جنگیدید. یعنی سی و چهار کشور رسماً صدام را حمایت می کردند که یکی از آنها آمریکا بود و یکی شوروی و یکی انگلیس و یکی فرانسه، کشورهای قدرتمند و توانا چه به لحاظ نظامی و اقتصادی و تبلیغاتی، و کشورهای عربی. خرج جنگ صدام را همین کشورهای عربی مثل عربستان و امارات دادند، گفتند عربستان بیشتر از شصت هفتاد میلیارد دلار داده است. صدام می گفت من به نمایندگی از شما دارم با ایران می جنگم و حداقل مرا تامین مالی کنید. دولت های عربی از لفظ انقلاب اسلامی می ترسیدند و فکر می کردند این انقلاب اسلامی در کشورهای خودشان تکرار خواهد شد. مخصوصاً با تحلیل غلطی که از لفظ صدور انقلاب می شد. تصور کنید سی و چهار کشور در حال جنگ با کشوری که ارتش اش از بین رفته و سپاه اش در حال شکل گیری است. یعنی عجیب نبود که اینها فکر کنند جمهوری اسلامی تا چند ماه آینده ساقط می شود. پس وقتی به لحاظ مادی تحلیل می کردید خیلی چیز عجیبی نبود. امام با تمام ویژگی هایش و حمایت های مردم و پاسخ مثبتی که مردم به امام دادند باعث شد که جمهوری اسلامی از آن موقعیت بسیار خطرناک نجات پیدا کند و ادامه پیدا کند.
بحث صدور انقلاب چه بازتاب و اثراتی در روابط خارجی ما داشت؟
حضرت امام با تمام ویژگی هایش که خیلی برجسته بود یک سری ویژگی های هم داشتند که کمتر بزرگان آن را داشتند و آن این بود که خیلی وقت ها مثل یک دانشجو سعی می کرد در همان موقعیت رهبری چیزی یاد بگیرد.یکی از این جاها که از صحبت های امام تفسیر غلطی شد همین بحث صدور انقلاب است که امام گفت ما انقلابمان را به تمام جهان صادر می کنیم. (صحیفه امام، جلد12، صفحه 148) به همین دلیل کشورهای حاشیه خلیج فارس خیلی وحشت کردند چون می گفتند ایران همسایه ماست و یک سری کارهای آنارشیستی هم شد که به این سوءظن دامن می زد و به همین دلیل اینها همه پشت صدام رفتند. امام مدتی بعد احتمال دادند که ممکن است این شعار با این شیوه به ضرر انقلاب باشد سخنرانی کردند و گفتند: بنابراین،اشخاصى که گاهى مطالبى گفتهاند و متوجه به مطالب هستند، مىخواهند جمهورى اسلامى را به هم بزنند. و ما از اول گفتیم مىخواهیم انقلابمان را صادر کنیم. صدور انقلاب به لشکرکشى نیست، بلکه مىخواهیم حرفمان را به دنیا برسانیم که یکى از آن مراکز، وزارت امورخارجه است که باید مسائل ایران و اسلام و گرفتاریهایى که ایران از شرق و غرب داشته است، به دنیا برساند و به دنیا بگوید که مىخواهیم این گونه عمل کنیم و روابط حسنه داشته باشیم، و الّا آنهایى که مىخواهند ما را به تباهى بکشند، ما اصلًا میل نداریم با آنها روابط داشته باشیم، مگر اصلاح بشوند.( صحیفه امام، ج19، ص: 414)
این مطلب یک دفعه جو را برگرداند. امام می گوید ما یک اندیشه ای داریم که آن را به دنیا ارایه می دهیم و هر کس می خواهد پیروی کند و هر که دلش نمی خواهد نکند. تا قبل از آن صدور انقلابی که آنها تعبیر می کردند دخالت در امور داخلی دیگر کشورها است و طبق قوانین بین المللی صحیح نیست و هیچ دولتی حق ندارد در امور داخلی دیگر دولت ها دخالت نکند و این موضوع موجب ترس همسایگان از ما می شد. بر همین اساس نیز بحث ایران هراسی از همان زمان مطرح بود و آمریکا در این راستا تلاش می کرد تا کشورهای عربی از ما بترساند و بگوید که ایران برای شما خطرناک است و نه اسرائیل. آمریکا علی رغم دو دهه واندی تلاش در این زمینه موفق نشده بود؛ متاسفانه زمینه ای فراهم شده است که امریکا را موفق کرد این سیاست را جا بیاندازد و بحث ایران هراسی در میان کشورهای عربی جای دشمنی با اسرائیل را بگیرد.بحث صدور انقلاب بحث بسیار مهمی است و نه تنها از نگاه دیپلماتیک بلکه ازنگاه تئوری انقلاب نیز چندان پذیرفته شده نیست و اساس صدور انقلاب معنی ندارد چرا که هر کشوری فرهنگ و تاریخ و سابقه مبارزاتی خاصی دارد و اگر هم قرار باشد در کشوری انقلاب صورت بگیرد با توجه به این ریشه ها و بنیان ها صورت می گیرد؛ به لحاظ سیاست خارجی هم عرض کردم یکی دو سال ابتدای انقلاب این بحث جدی مطرح بود و امام خودشان آن را اصلاح کردند.یا موارد دیگر بود یک بار حضرت امام در سخنرانی هایشان گفتند: ملتى که منزوى بشود، مىتواند ترقّى کند، مترقّى مىشود. ملتى که منزوى نیست نمىتواند به ترقّى، راه خودش را برود. ملت غیر منزوى؛ یعنى، ملتى که اتّکالش به دیگران است.( صحیفه امام،ج13،صفحه312)اما با توجه به شرایط و مقتضیات جدید امام در5 سال بعد یعنی در یازدهم آبان ماه سال 64 دیدار کارکنان وزارت خارجه با حضرت امام در اتاق ایشان در جماران بود که حضرت امام گفتند: مسئله دیگر هم این است که ما نمىخواهیم در یک کشورى زندگى کنیم که از دنیا منعزل باشد، ایران امروز نمىتواند اینطور باشد، بلکه کشورهاى دیگر هم نمىتواند اینطور باشد، که در یک جا بنشینند و مرزهایشان را ببندند، این غیرمعقول است. امروز دنیا مانند یک عایله و یک شهر است، و یک شهر داراى محلههاى مختلفى است که با هم ارتباط دارند. وقتى دنیا وضعش اینطور است ما نباید منعزل باشیم. ما باید با کشورهایى که با ما هستند و ما را اذیت نمىکنند، روابط داشته باشیم و آقایان در این فکر باشند که روابط را تحکیم کنند. البته ما با آنها که بخواهند به ما تعدى کنند، نمىتوانیم بسازیم و از اول هم اعلام کردیم، مگر آنها خودشان را اصلاح کنند. و این معنا که گاهى اهل غرض یا جهّال این حرف را مىزنند که ما نباید روابط داشته باشیم، از این باب است که یا نمىفهمند یا غرض دارند؛ زیرا تا انسان، جاهل یا مخالف با اصل نظام نباشد، نمىتواند بگوید یک نظام باید از دنیا منعزل باشد. بنابراین، اگر زمزمهاى مىشود آنها را نباید به حساب آورد، زیرا آنها غرض سیاسى دارند، و الّا آدم عاقلى که توجه به مسائل دارد مى داند اسلام، وضعش چگونه است. و اسلام یک نظام اجتماعى و حکومتى است و مىخواهد با همه عالم روابط داشته باشد. و در زمان صدر اسلام هم که خود رسول اللَّه به اطراف، سفیر مىفرستادند این حرف را نمىزدند. در هر صورت ما باید روابط داشته باشیم، آنها که غرض ندارند، ما هم با آنها غرض نداریم، کم کم باید روابط حسنه بشود.( صحیفه امام، ج19،صفحه413)
به این ترتیب ایشان انزوای سیاسی را رد کردند؛ یعنی ایشان ظرف مدتی متوجه شدند که این حرف درست نیست. امام در جریان عمل خودش را اصلاح می کرد و سعی می کرد از تجربیات استفاده کند.
در مدیریت سیاسی و اداره یک جامعه بحث انباشت تجربه مهم است و نظام جمهوری اسلامی نیز بعد از سی سال تجارب زیادی در سیاست خارجی کسب کرده است آیا هم اکنون در دستگاه دیپلماسی به تجارب این چنینی که از حضرت امام نقل کردید توجه می شود؟
متاسفانه در شرایط فعلی از تجربیات گذشته دستگاه دیپلماسی و انباشت تجربه در این زمینه کمتر توجه می شود بدون هیچگونه تعصب و تحلیل غیر کارشناسی باید بگویم ما حتی در اوج جنگ تحمیلی و فشارها نیز به این اندازه در دنیا تنها نبودیم. این حرکت های جنجالی ضد اسرائیلی که صورت گرفت،خوب توجه کنید خود حضرت امام پایه گذار مبارزه با اسرائیل و دفاع از مردم فلسطین است و جمعه آخر ماه رمضان به عنوان روز قدس ابتکار ایشان بود برای اینکه جهان اسلام را علیه اسرائیل بسیج کند؛ حالا شما به تاریخ رجوع کنید می بینید در یک مقطع از جنگ تحمیلی عده ای برای جنگ با اسرائیل در لبنان اقدام کردند و تعدادی از نیروهای نظامی ایران هم به لبنان رفتند در حالی که شهرهای ما تحت اشغال عراق بود امام در همین برهه بحث راه قدس از کربلا می گذرد را مطرح کردند و این که اولویت مبارزه و جنگ با صدام است و مملکت خودمان در اولویت است و آن نیروها را برگرداندند و این یکی از هوشیاری های امام در حفظ خاک ایران و به تبع آن جمهوری اسلامی است. این نحوه برخورد امام با اسرائیل است. ایشان یک سیاست خارجی عاقلانه داشتند ؟ با تبلیغات و شعار که نمی توان سیاست خارجی را اداره کرد.امام به هیچ وجه در سیاست خارجی شعاری عمل نمی کرد. شهید رجایی که رئیس جمهور شد فرانسوا میتران رئیس جمهور سیوسیالیست فرانسه بود و برای شهید رجایی پیام تبریک فرستاد. آقای رجایی درجواب یک پیام انقلابی و نسبتاً تند برای او ارسال کردند. پس از این موضوع که به دیدار امام رفته بودند پس از برگشت به ما گفتند که امام امروز گوش ما را کشید. این اصطلاح خود ایشان بود گفتیم چه طور؟ گویا امام به ایشان گفته بودند آن مطالبی که شما در پاسخ میتران آورده اید مطالب درست و متینی است اما این نامه پاسخ یک رئیس جمهور به رئیس جمهور دیگر نیست و شما شأن ریاست جمهوری را رعایت نکرده اید و رجایی چون صداقت داشت این را به ما گفت. یعنی امام به این گونه مسایل بسیار حساس بود. پیام های تبریکی که در سال های اول انقلاب از طریق وزارت خارجه به مناسبت های اعیاد و بزرگداشت ها برای امام ارسال شده و ایشان پاسخ داده اند ملاحظه کنید همه با احترام و مودبانه پاسخ داده شده اند، ایشان آداب دیپلماتیک را رعایت می کرد. این ادعاهایی که اخیرا می شود که ما سیاست های امام وانقلاب را احیا کرده ایم دروغ است این جریانات اصلاً به امام اعتقاد ندارند وتنها از امام استفاده ابزاری می کنند و آنجا که خلاف نظرشان است کنار می زنند. بعضی ها متاسفانه حتی به تمامیت ارضی هم حساسیت نشان نمی دهند اسم خلیج فارس که به لحاظ استراتژیک برای ایران امر بسیار مهمی است جاهای مختلف تحریف می شود بازیهای گوانگجو، نیروی دریایی آمریکا و همین طور دارد پیش می رود.سیاست خارجی امام تماماً عقل و تدبیر بود و اگر مشکلی و ضعفی پیش می آمد خود امام اولین نفر بود که تصحیح می کرد. این یک مردانگی و اتکا به نفس بالایی می خواهد که امام داشت.
در رابطه با نامه سلمان رشدی آیا این نقض این قواعد دیپلماتیک و تدبیر در سیاست خارجی نبود؟
امام در این مورد اصلاً دنبال کار عملی نبود که مثلا گروه ترور بفرستد و حالا سلمان رشدی بمیرد یا نمیرد. نتیجه این قضیه مهم بود که دیگر کسی جرأت نکند به پیامبر اهانت کند. چون سلمان رشدی به خاندان پیامبر توهین کرده بود، این قضیه در بین سنی ها خیلی مهم است، این قضیه باعث شد جهان اسلام و حداقل مردم اش ذهنیت مثبتی به امام و انقلاب پیدا کنند یعنی احساس کردند یک نفر از رهبران کشورها دارد از اعتقادشان دفاع می کند. یادم است در همان موقع تظاهرات جدی مسلمانان هند انجام دادند و برای اولین بار اسم امام را به عنوان کسی که رهبر دینی است پذیرفته اند مطرح شد. یعنی در بعد سیاسی این دستاوردها را برای ما داشت وگرنه از بعد دینی و فقهی که ما صلاحیت نداریم اظهار نظر کنیم، چون بالاخره امام حکم شرعی دارد و بر مبنای مبانی فقهی ایشان بود.
نامه به گورباچف چه طور؟ آیا این که در یک پیام دیپلماتیک مطالب عرفانی و دینی گنجانده شود چه بازتاب و نتایجی داشت؟
شما نامه را که ببینید امام در دو خط آخر پیام سیاسی داده است. می گوید " کشور ما همچون گذشته به حسن همجوارى و روابط متقابل معتقد است و آن را محترم مىشمارد." گورباچف هم چون آدم سیاسی قویی بود آمد این را گرفت و گفت که امام پیام دوستی برای ما فرستاده و اصلا وارد مباحث فکری و فلسفی و اعتقادی نشدند. آنجا قسمت اولش اصلاً بحث سیاسی نیست در واقع بحث ایدئولوژیک است. امام دارد می گوید این ایدئولوژی مارکسیسم که ده ها سال جوانان را به خودش مشغول کرده به عنوان اندیشه ای انقلابی نمی تواند اندیشه ای کامل و جامع باشد که تمام نیازهای بشری را پاسخگو باشد و من به اسلام دعوت می کنم . در واقع امام آنجا به عنوان یک رهبر دینی حرف می زند نه به عنوان رهبر سیاسی؛ ضمن اینکه در دو خطر آخر پیام سیاسی می دهد. به همین دلیل نه به آنها برخورد و نه عکس العمل منفی داشتند. خیلی هم مثبت برداشت کردند و آن را به عنوان پیام دوستی و پیام خواهان افزایش ارتباط بین دو کشور تلقی کردند و بر آن خوشامد گفتند. واقعاً هم امام اینگونه بود که گاهی از موضع یک رهبر دینی برخورد می کرد و گاهی از موضع رهبر سیاسی؛ در این نامه هردو موضع هست. چنانچه در قضیه سلمان رشدی از موضع رهبری دینی برخورد کرد و گرنه معنی ندارد که رهبری یک کشوری حکم اعدام فردی را در کشور دیگری بدهد. آن موقع که شوروی هنوز از هم نپاشیده بود که امام نامه را دادند ولی روزی که پاشیده شد واقعاً یکی از تحلیل ها این بود که یکی از عوامل اصلی این فروپاشی، انقلاب اسلامی ایران بود . چون شوروی تا آن زمان آمال انقلابیون جهان بود. انقلابیونی که توسط امپریالیسم آمریکا و متحدین اش استعمار می شدند. در کشورهای جهان سوم دیکتاتوری های وابسته سر کار بودند وقتی انقلابیون می خواستند انقلاب کنند، چون ایدئولوژی نداشتند طبیعتاً به مارکسیسم روی می آوردند. انقلاب اسلامی این نگاه را شکست. ضمن شکست های داخلی و اقتصادی شوروی که در داخل با آن روبه رو شد به نظر من امام در آن پیام بیش از اینکه به خرد شدن استخوان های مارکسیسم بخواهد بپردازد به گورباچف و از طریق گورباچف به تمام مردم دنیا می خواهد بگوید که این که مرد و خرد شد و از دنیا رفت مواظب باشید سرمایه داری غرب که رقیب این است، اگر این بد است معنایش این نیست که آن خوب است. آن هم ویژگی های دارد و کعبه آمال نیست. این را دیدید و خرد شد و فهمیدید مواظب باشید از این برگشتید بعد به سراغ اسلام بیایید.
